Introduzzjoni

ii. L-Oriġini u l-Isfond Storiku

1873 A.D.

L-Għaqda Mużikali Santa Marija ta’ Ħal Għaxaq ġiet imqawwfa fl-1873, meta ġie miktub statut formali li jirregola l-organizzazzjoni u ġiet imxandra lista uffiċjali bl-ismijiet tas-soċi. Din id-data tqiegħed lil din l-Ghaqda fuq quddiem nett tal-ewwel każini bikrin li bdew jinbtu f’Malta kolonjali f’epoka tardo-Vittorjana. L-Għaqda ngħatat l-isem ‘Circolo la Stella’, isem taljanizzat fl-ispirtu tal-intelligentia maltija tipika ta’ dan il-perjodu storiku fejn it-taljan kien rikonoxxut bħala l-lingwa franka. Il-Każin għażel ‘La Stella’ għal ismu b’ispirazzjoni ċara mis-simboloġija tal-istilla b’sitt ponot magħrufa bħala l-istilla ta’ David li minn dejjem kienet simbolu tal-kult Marjan stabbilit u faċilment rikonoxxut mill-bidu taż-żmienijiet.

Is-Soċjetà mxiet fl-ewwel kwartieri stabbiliti tagħha meta sabet kenn f’dar fil-misraħ tar-raħal f’dar magħrufa bħala “Tal-Bukkettuwa”. Din id-dar kienet tinsab eżattament fejn illum nsibu l-ispiżerija tal-pjazza tar-raħal. Din id-dar kważi tiġi faċċata tas-sede tal-Każin tal-lum. Din id-dar kienet ferm maħbuba għax kienet proprju l-ewwel dar, qrib il-Knisja u fiċ-ċentru nevralġiku tal-ħajja tar-raħal. Fil-bidu tas-seklu għoxrin, hekk kif il-Każin biddel is-sede tiegħu, il-post “tal-Bukettuwa” nbidel f’taverna tal-inbid li żammet konnessjoni kbira mal-partit tal-Istilla. Prova ta’ dan hu n-Nome di Maria skolpit fl-injam bħall-ġelu taz-zokkor fil-parti għolja taħt iz-zokklatura tal-gallarija.

Taverna tal-inbid fl-1865

It-traċċi tal-eżistenza ta’ nukleju ta’ nies li id f’id mal-Kapillan u l-Kleru kienu jieħdu ħsieb il-festi organizzati madwar iċ-ċelebrazzjoni għall-festa titulari ta’ Santa Marija. Dan ix-xriek ta’ irġiel kien jiltaqà f’ħanut tal-inbid magħruf bħala “t’Indrí l-Mikk” li kien jinsab preċiżament fid-dar magħrufa bħala “tal-Bebbux”. Din id-dar tant magħrufa għall-partikularità tagħha biż-żewġ faċċati miksija disinni u simboli mirquma permezz ta’ bebbux u arzell kienet frott moħħ dan Indrí tal-Mikk stess. Din id-dar fi Triq Santa Marija, mhux biss hi triq proċessjonali iżda tinsab viċin il-fetħa ta’ Pjazza San Ġorġ konvenjentement quddiem id-dar tal-Kappillan fuq in-naħa ta’ wara tal-binja tal-Knisja. Indrí l-Mikk kien bħal forza ta’ rifnu wara l-organizzazzjoni tal-festi esterni marbuta mal-festa tat-Titular. L-irġiel li kienu jinżlu għandu għall-pinta nbid kienu jispiċċaw jhewdnu u joħolmu fuq x’jista’ jsir għall-festa. L-ewwel attentat tal-Mikk sabiex ikabbar il-festi esterni kien appuntu billi jibda jarma l-pjazzetta żewġ passi bogħod mill-ħanut tiegħu b’lampi taż-żejt ikkuluriti u żigarelli tal-karta kollha lwien. L-ispeċjalità tiegħu kien it-twaqqif t’arblu fuq il-bieb prinċipali tat-taverna kollu armat festuni ta’ bnadar ċkejkna minn ta’ kull għamla u tip. L-ambizzjoni kibret u dan il-grupp irġiel mexa biex jibdew jarmaw il-faċċata tal-knisja b’lampi taż-żejt tal-kulur.

La Belle Époque: Is-seħer u l-angoxxja mat-twelied ta’ Seklu ġdid

Fl-1910, il-Każin mexa għal post akbar u aktar grandjuż fil-qalba ta’ Pjazza Santa Marija, il-misraħ ewlieni tar-raħal. Il-membri tal-Kumitat, il-fundaturi ta’ Circolo La Stella kien rnexxielhom jikru palazz barokk magħruf bħala “Ta’ Pettistina” li jiġi eżattament faċċata tas-sede preżenti tal-Każin. Din il-binja kienet tippermetti li l-Każin ikollu loġistika aktar kumplessa b’festa li kienet dejjem qed tikber b’segwetu ta’ soċi dejjem akbar.

Dan il-pass lejn sede ferm akbar juri li l-formazzjoni ta’ Circolo La Stella kien qed jitmexxa fuq kriterji Vittorjani u strutturi normattivi li jindikaw tentattiv sod li tinħoloq struttura formali b’regoli li jirregulaw b’mod serju kull aspett ta’ każin. Iżda b’dan kollu l-qalb tal-Każin baqgħet dik li dejjem kienet iġifieri l-organizazzjoni tal-festa titulari ta’ Santa Marija fir-raħal ta’ Ħal Għaxaq fix-xahar t’Awwissu. Dan il-prinċipju għadu jorbot lis-Soċjetà sal-ġurnata tal-lum flimkien mal-promozzjoni tal-kultura u l-offerta għat-tagħlim mużikali b’xejn lill-komunità wiesa’. Ma’ dawn jiżdied l-aħħar pilastru, dak li s-Soċjetà taġixxi ukoll bħala aġent għas-soċjalizzazzjoni tas-soċi tagħha.

Kien proprju f’dan l-indirizz ġdid ta’ 70, Pjazza Santa Marija li saret l-ewwel seduta ġenerali. Dakinhar stess ġie elett kumitat ġdid. Hawn żdiedu kunjomijiet ġodda mal-grupp oriġinali ta’ Gatt, Grima u Scicluna, fosthom Abdilla, Agius, Farrugia, Gravina, Manara, Moran u Spiteri. F’dan il-muviment frenetiku t’attività u żelu, il-membri kienu qed iħallsu 4 soldi bħala ħlas ta’ menswalità. Kienu bosta membri li taw donazzjonijiet biex tissaħħaħ il-kaxxa tal-Kaxxier u saħansitra bosta membri rregalaw mobbli lill-Każin sabiex jintrama sew dan il-Każin il-ġdid.

Il-bidu tas-Seklu l-ġdid ġab formalità anke fl-organizzazzjoni tal-festi esterni bil-ħatra ta’ Giovanni Farrugia bħala prokuratur tal-festa.

Kien perjodu sinjur anke fil-ambizzjoni ta’ kummissjunar t’armar għall-festa bħal statwi tal-kartapesta minn uħud mill-aqwa artisti ta’ dan iż-żmien. Vincenzo Cremona, Karlu Darmanin u Karmenu Mallia “l-Lhudi” kollha dehru fir-reġistri tal-ħlas tas-Soċjetà. Magħhom jidħlu disinnjaturi t’armar w arti sagra bħal Giuseppe Decelis. Membri attivi fi ħdan is-Soċjetà bħall-aħwa Antonio u Leone Abdilla, Feliċ Gatt, Salvinu u Ġelandri Scicluna kienu kollha artiġġjani mill-aqwa, kapaċi jidissinnjaw, joħolqu u jżejnu bi skultura fina l-armar tal-festa.

L-Ewwel Gwerra Dinjija

L-avvent tal-Ewwel Gwerra Dinjija fl-1914 li baqgħet sejra sa Novembru tal-1918 staġnat kull tip t’attività li kienet għaddejja. Il-ħruxija tal-gwerra mhux biss bidlet l-Ewropa u l-ordni soċjo-politiku tad-dinja, iżda bħal b’xi mod tajret is-sens ta’ seħer ta’ raħal bħal wieqaf fi żmien, magħluq fih innifsu mitluf fil-krejazzjoni t’artifatti ta’ stil belle époque bħal sospiż f’dinja oħra irrejali.

F’dan il-perjodu, il-festa ġiet imnaqqsa ħlief għall-purċissjoni bil-vara ta’ Santa Marija nhar il-15 t’Awwissu, kompluta bil-fratellanzi kollha u l-Banda tal-Palma tal-Birgu. F’lejlet il-festa għad-daqq ta’ Te Deum, mat-tokki ta’ nofsinhar, kienet titla’ Madonnina żgħira minn qabar fuq kollona f’nofs iz-zuntier akkumpanjata minn banda żgħira magħrufa bħala l-banda t’Indrí. Il-Pjazza baqgħet tintrama b’mod sħiħ bl-istatwi u kolonni, b’kuruni u festuni tar-rand flimkien mal-illuminarja ta’ filgħaxija permezz ta’ mijiet ta’ tazzi taż-żejt ikkuluriti.

Fiċ-ċentru tal-Pjazza kien jintrama l-pedestall tal-Inkurunazzjoni eżatt bħall-lum Dan ġie maħdum fl-injam minn Antonio Abdilla, fuq disinn ta’ Giuseppe Decelis, u l-armata ta’ mastrudaxxa tiegħu. Dan il-pedestall li hu meqjus fost l-oħla eżempji t’armar tal-festi b’eleganza u glorja kollha tipika tal-perjodu belle epoqué hu mżejjen b’kumpless statwarju xogħol Vincenzo Cremona u Karmnu Mallia l-Lhudi. Hu propju dan il-pedestall stess li jirrakkonta il-kwalità straordinarja fil-viżjoni u l-ambizzjoni taż-żonqor ta’ dan il-grupp ta’ rġiel b’dik l-imħabba u ġenerożità lejn ir-raħal tagħhom. Propju f’dak iż-żmien iswed tal-gwerra, il-pedestall bi ġmielu mixgħul sħiħ bl-aċitelena kien bħal torċa ta’ speranza għad-dinja kollha.

Is-Snin Għoxrin u l-qilla tat-taqlib

Is-snin għoxrin ġabu magħhom entużjażmu ġdid fid-dinja wara s-snin mudlama tal-ewwel gwerra dinjija. L-attività f’Circolo la Stella kienet aktar ħajja u mgħaġġla. Il-membri telgħu għal 300 u l-finanzi kienu fis-sod. Kollox kien jindika Soċjetà stabbilità u sikura minnha nnifisha.

Is-snin għoxrin raw il-bidu tal-kirjiet tal-bottegin, jew kif nifmuh illum il-bar tal-każin. Il-bottegin sar il-qalba taċ-Circolo, il-lok fejn jiltaqgħu l-ħbieb u membri fil-Każin. L-ewwel offerta rebbieħa għall-kiri tal-bottegin kienet ta’ ċertu Aloisio Spiteri għas-somma ta’ ₤3-13s, somma mhux żgħira għal dak iż-żmien. Interessanti nsemmu li Aloisio kellu l-permess li jbiegħ il-lumi u l-larinġ li kien jikber fil-ġnien enormi tal-palazz li kien iservi ta’ sede tal-Każin.

Għalkemm nafu li l-esperimenti pirotekniċi kellhom bidu mal-ewwel festi bikrin fil-geġwiġija li kien joħloq Indrí l-Mikk, nafu b’ċertezza li fl-1920 kienet teżisti kamra tan-nar meqjusa ċentrali fiż-żona magħrufa “Ta’ Dandu” (illum qed ngħidu l-intesezzjoni fejn jiltaqgħu Triq Santa Marija ma’ Triq Birżebbuġa) fl-inħawi ta’ Bir id-Deheb. Dak iż-żmien dawk l-inħawi kienu l-bidu tal-konfini agrikoli tar-raħal. Barra minn din il-Kamra tan-nar li literalment kienet għorfa fuq oħra, ħafna nar kien jinħadem fi rziezet mifruxa fil-kampanja tal-madwar. Fi snin għoxrin din il-kamra tan-nar fin-naħa ta’ Bir id-Deheb bdiet tati sinjal ta’ ċediment u telqa probbabbilment wara l-ħsara li ġarrbet lura fi Frar tal-1908 meta tilfu traġikament ħajjithom Pawlu Gravina abbati ta’ 11–il sena magħruf bħala “Ta’ Ġakka”, Spiru Scicluna u Ġanni Farrugia magħruf bħala “n-Nagħġa”.

Għal dan il-għan, il-Kumitat ivvota somma flus biex tiġi mikrija biċċa art u jiġi rrestawrat ir-razzett biswit f’żona magħrufa bħala “Ta’ Xieref”.

Dawn is-snin raw ukoll l-introduzzjoni ta’ produzzjonijiet teatrali dilettanteski fil-binja tal-Każin. Dawn kienu novità assoluta għar-raħal u biċ-ċajt iċ-ċajt baqgħu popolari sa tmiem is-snin ħamsin. Dawn il-produzzjonijiet mlaqqma’ mill-popolin bħala  “it-teatrin” kellhom numru ta’ segwaċi b’saħħtu mill-udjenza tal-lokal li ħafna drabi kienu wisq imbegħda mit-teatru soffistikat u l-opra lirika li kienet tirrenja fil-belt kapitali. It-teatrin jista’ jitqies bħala kontribut imprezzabbli għall-ħajja kulturali tar-raħal għax ingħatat lill-poplu l-possibbilità li jgawdu mill-viċin il-maġija tal-palk bid-dwal, bix-xenografiji u l-kostumi, waqt li jkollhom aċċess għad-drammi l-aktar popolari. Dawn il-produzzjonijiet kienu jinżammu fil-piano nobile tal-palazz fix-xitwa taħt is-saqaf impitter b’pittura tal-ġir, xogħol Leone Abdilla b’disinni organiċi ta’ stil Art Nouveau u importanti b’serje ta’ stilel bi flieli bojod u koħol bi splużjoni ta’ raġġi sofor jinfdu x-xorok u t-travi. Fis-sajf, it-teatrin kien jimxi al fresco fil-ġonna stil taljan tal-palazz. Min jaf xi ġmiel partikulari kienu dawn l-ispettakli! Sfortunatament m’għandniex ritratti ta’ dawn l-attivitajiet teatrali, ħlief ritratti meħuda fis-snin 50 li jagħtu ħjiel tajjeb tas-sbuħija partikulari ta’ dawn il-mumenti.

Il-produzzjonijiet sajfin kienu sfond għal saram u għelt għall-Kumitat minħabba li t-tfal kellhom ħabta jisirqu l-frott tas-sajf mis-siġar u dan is-serq xejn ma kien jinżel tajjeb mas-sid tal-bottegin minħabba l-jedd li hu kellu fuq il-bejgħ tal-frott.

Attrazzjoni oħra fil-bottegin taċ-Circolo kien ix-xiri ta’ fonografu mill-Kumitat. Il-fonografu kien l-ewwel verżjoni tal-kaxxa tad-diski. Il-fonografu żviluppa wara fil-gramofonu li hu ferm aktar magħruf fil-forma tiegħu. Il-fonografu kien bħal kaxxa tal-injam bi tromba enormi tar-ramm fejn jingħata l-istim lil sistema ta’ ċilindri li meta jduru joħolqu ħsejjes u noti mużikali. Kienet novità inkredibbli għal dak iż-żmien u dan għamel mezz sabiex dan l-imbierek fonografu jkun ċentru tal-attenzjoni għall-parruċċani tal-bottegin tal-Istilla. Iżda dan l-imbierek fonografu kien sors t’uġiegħ ir-ras għall-Kumitat minħabba l-ġlied u l-kunflitti bejn il-parruċċani li ta’ spiss kienu jinqalgħu minħabba l-użu tiegħu. Għaldaqstant il-Kumitat ħa passi u ġie stabbilit li dan il-fonografu jindaqq biss fil-Ħdud u l-festi. B’mod vitali l-Kappillan kien talab li f’nhar il-festa jindaqq biss wara t-tmiem tal-quddies tal-pontifikal mat-tokki ta’ nofsinhar.

L-1927 jista’ jitqies bħala l-annus horribilis taċ-Circolo la Stella. Kienet sena ta’ kunflitti interni u qsim bejn il-membri stess. Dawn il-kunflitti donnhom jirriflettu l-qsim politiku li kien jeżisti f’dan iż-żmien f’pajjiżna bejn il-partiti emerġenti Maltin li kienu bdew imiddu l-ewwel passi lejn il-kunċett ta’ Malta sovrana. Soċi bdew iħallu ċ-Circolo u xi membri tal-Kumitat irreżinjaw mill-Kumitat. Il-konsenturi kienu bdew jidhru u s-sejħiet varji għal seduti straordinarji donnu ma kienu qed iwasslu mkien. L-emorarġija ta’ membri baqgħet għaddejja avolja ġew ippruvati tentattivi varji t’interventi diplomatiċi.

Jgħidu li x-xitan m’għandux ħalib. Il-palazz li issa kien ilu s-snien iservi bħala s-sede taċ-Circolo ġie mibjugħ qasir il-għomor mis-sidien. Is-sidien talbu li jieħdu pussess tal-post u talbu lill-Każin sabiex jiżgombra. Ġiet imsejħa seduta straordinarja għat-8 ta’ Jannar 1928 sabiex tiġi diskussa din is-sitwazzjoni prekarja. Fil-kumplessità tas-sitwazzjoni, l-geġwiġija tal-ħasda li nħolqot u n-nuqqas ta’ post alternattiv minn fejn joperaw, ġie deċiż li ċ-Circolo jiġi xolt indefinitivament.

Kienet tassew bħall-ħolqien ta’ tempesta perfetta.

Ġie deċiż li jsir irkant u jinbiegħu l-mobbli u l-parafernali kollha, iżda l-istrateġija kienet li għas-salvagwardja tal-Għaqda stess waqt l-irkant jinxtara kollox mill-membri tal-Kumitat stess. Dan il-metodu kien jassigura li titħaddem il-proċedura legali li tirregula x-xolljiment taċ-Circolo iżda b’mod li kull proprjetà immobbli tiġi ssalvagwardjata fl-eventwalità ta’ rinaxximent tal-Għaqda. Dan juri li kollox kien jindika li dan kien qed jitqies bħala tranżizzjoni temporanja. Ġie magħżul in-Nutar, Dottor Lorenzo Porsella Flores sabiex jipprepara inventarju u jagħmel evalwazzjoni tal-lottijiet għall-irkant. L-evalwazzjoni saret fit-12 ta’ Frar u l-irkant sar fid-19 tal-istess xahar.

F’dan l-istess jum fil-5.30 ta’ wara nofsinhar, iċ-Circolo għalaq l-attività tiegħu f’70, Pjazza Santa Marija.

Iżda s-saram ma waqafx hawn. Xi membri ħolqu kwistjoni fuq il-legalità tas-seduta straordinarja msejħa qabel l-irkant. Għaldaqstant, il-każ spiċċa il-Qorti. Fit-13 ta’ Diċembru 1928 il-Maġistrat Dottor Filippo Pullicino qata’ s-sentenza fejn hu ddikjara l-eżitu ta’ dik s-seduta straordinarja bħala null fuq il-premessa li s-sejħa għas-seduta straordinarja ma żammitx l-osservanza għal perjodu ta’ 3 ijiem bħala pre-avviż qabel il-jum tas-seduta. L-irkant allura ġie meqjus mhux validu iżda nżamm l-inventarju kif miġbur minn Porsella Flores. Il-membri tal-Kumitat, Antonio Abdilla u Giuseppe Grima, għażlu li jieħdu ħsieb l-għamara tal-Każin billi jżommuha ġo djarhom, b’intenzjoni konkreta li fi ftit żmien jerġà jiftaħ il-Każin tal-Istilla.

It-Tletinijiet, Qawmien ġdid u t-Twelid tal-Banda Santa Marija

Iċ-Circolo bħala entità kien allura totalment bħal midfun ħaj. L-attività intrinsika għall-festa u ċ-Circolo b’xi mod baqa’ għaddej bħal minn wara l-kwinti. Ix-xewqa li l-Każin tal-Istilla jerġa’ jqum kien għadu ħsieb ħaj u veġetu. It-tfittxija għal proprjetà adattata dehret kważi impossibbli iżda fl-aħħar infetaħ portun meta tfaċċat il-possibbilità ta’ kirja f’49, Triq Santa Marija (kantuniera ma’ Triq il-Ġebelin). Dan il-post ġie mikri għas-somma ta’ ₤10.00 mingħand il-familja Chetcuti minn Tas-Sliema.

B’hekk reġa’ qam iċ-Circolo stillier iżda bid-differenza tal-isem mibdul f’Circolo Maria Assunta. Jidher li b’mod għaqli kien inħass li wara dawk it-turbulenzi kollha kien ta’ fejda isem li jorbot il-każin innifsu maċ-ċentralità tal-festa billi jintrabat kollox m’isem il-wisq maħbuba Patruna, il-Kbira Santa Marija. Fih kien jinsab l-uniku ideal li jgħaqqad dawk kollha li lilha ħabbew.

B’dan il-mod sottili u b’mod ekwivoku ċ-Circolo mexa lejn il-kunċett ta’ każin tal-festa. B’hekk ingħatat forma lil filosofija portanti tal-Każin bħala l-organizzatur ewlieni flimkien mal-Knisja u garanti tal-festa titulari ta’ Santa Marija f’Ħal Għaxaq. Dan il-mudell għadu funzjonanti sal-lum.

Dawn il-kwartieri ġodda ma tantx kienu għall-qalb is-soċi. Il-kilba biex jerġgħu ikunu protagonisti fil-Pjazza tar-raħal kien għadu jitturmenta l-imħuħ. Is-sbuħija grandjuża u l-pożizzjoni strateġika tal-Palazz li serva bħala sede tal-Każin baqgħu ittektku f’moħħ il-membri u s-soċi. Dan l-iskomfort serva biex jibdew iduru mill-ġdid l-ingranaġġi tal-bidla.

Il-karba tas-sens ta’ telfien u xenqa għar-ritorn tal-imgħoddi tant glorjuż wasal f’widnejn il-familja “Ta’ Marjan”. Din hi l-familja ta’ dixxendenti f’linja diretta ta’ Giò Maria Farrugia, il-benefattur viżjunarju tal-vara titulari. “Ta’ Marjan” kienu mill-bidu soċi u partitarji kbar fil-Każin tal-Istilla. Huma wkoll ma felħux jaraw u jgħixu dik li nħasset bħala tkeċċija miċ-ċentru ta’ kollox. Għaldaqstant Grazia Farrugia u ħuha Marċell daħlu b’saħħa għax-xiri tal-proprjetà bl-indirizz 133 fi Pjazza Santa Marija. Ironikament din il-proprjetà kienet tinsab direttament faċċata tal-maħbuba sede l-antika fil-Palazz ta’ Pettistina. Mill-ġdid Circolo Maria Assunta kien fiċ-ċentru tal-univers Għaxqi jgawdi l-prestiġju xieraq ta’ sede ċentrali bħala l-ewwel Soċjetà tar-raħal. Sal-lum dan l-istess sit għadu l-post tas-sede preżenti tal-Għaqda Mużikali Santa Marija.

Il-kuntratt ġie ffirmat f’Ġunju tal-1934. Il-kuntratt jitkellem ċar li din il-propjetà nxtrat esklussivament biex isservi bħala sede għal Circolo Maria Assunta. Bdew minnu fih xogħlijiet ta’ tisbieħ biex ġie inawgurat fis-27 ta’ Lulju, għall-festa tal-1934. Interessantement għall-festa ta’ dik is-sena ntużaw iż-żewġt każini. Bħala ċelebrazzjoni għax-xiri ta’ din il-post ġdid nhar lejlet il-festa saret “marcia alla Veneziana”. Din kienet banda akkumpanjata b’bosta bandalori tal-injam kollu disinni bħal maqtugħa bl-arkett u lanterni ikkuluriti, kollox mixgħul permezz ta’ xemgħa, iddisinnjati minn ċertu Pawlu ta’ Ħal Lija li kien meqjus speċjalista f’din is-sena partikulari.

Kien proprju waqt is-seduta ġenerali msejħa għal Ottubru 1934 li b’mod uffiċjali ġiet imwaqqfa l-Banda Santa Marija. Dakinhar stess daħlu 30 żagħżugħ biex jistħarrġu fit-tagħlim mużikali. Mro Giuseppe Spiteri miż-Żejtun li kien assistent Surmast maċ-Circolo Musicale Beland ġie maħtur bħala Surmast Direttur. Is-soċju u membru fil-Kumitat, Giuseppe Abdilla, ġie maħtur bħala l-assistent Surmast. Kemm Spiteri u Abdilla kienu ħa jiffunzjonaw ta’ għalliema tal-allievi.

Il-prima assoluta tal-Banda Santa Marija kien nhar l-14 t’Awwissu 1935 bi programm prestiġjuż fuq il-planċier misluf mingħand iċ-Circolo Musicale Beland f’nofs il-Pjazza tar-raħal. Dik is-serata speċjali kienet tinkludi repertorju mill-isbaħ fosthom La Marcia Religiosa ta’ Haydn, l’Agnus Dei ta’ Bizet u potpourri ta’ mużika lirika taljana b’siltiet t’opri ta’ Verdi, Puccini, u Bellini fuq arranġamenti ta’ Mro Joseph Spiteri.

Id-debut bħala banda mistiedna f’festa barra mir-raħal sar fil-festa ta’ San
Ġorġ ġewwa Ħal Qormi u wara fil-festa tal-Madonna tal-Grazzja ġewwa Ħaż-Żabbar.

It-Tieni Gwerra Dinjija (1939-1944)

Fi 3 ta’ Settembru 1939, ir-Re Ġorġ VI ħabbar li r-Renju Unit flimkien mal-kolonji Imperjali kollha kienu daħlu fi gwerra:

“F’din is-siegħa ta’ gravità kbira, f’dik li tistà titqies l-aktar mument delikat fid-destin tal-istorja tal-umanità, għat-tieni darba fil-ħajja ta’ ħafna minna erġajna ninsabu fi gwerra….Jista’ jkollna quddiemna jiem mudlama, u din il-gwerra mhux ser magħluqa biss għall-akwati tal-battalja.”

Il-kliem tar-Re kienu profetiċi. Malta daħlet fil-Gwerra. U d-dinja kif kienu jafuha niesna kienet ser tinqaleb ta’ taħt fuq.

Ġara li dakinhar tat-3 ta’ Settembru 1939, il-Banda Santa Marija kienet qed iddoqq ġewwa l-Birgu għall-festa ta’ San Duminku. Waqt li l-Banda kienet għaddejja ddoqq ġie mwaqqaf kollox ħabta u sabta. Seħħ black-out. Waqa’ dlam ċappa u kulħadd ħarab lura lejn ir-raħal f’ġenn ta’ biża’ u paniku.

F’dawn il-ġranet ta’ gwerra il-Każin ġie magħluq. Ħadd m’azzarda joħlom b’ċelebrazzjonijiet, marċi tal-banda jew nar tal-festa. Il-ħajja kienet waħda ta’ ħlewwa ta’ qalb u niket. Bħal dalma sewda niżlet fuq il-gżejjer Maltin. Fl-1940, il-Gvern Kolonjali Malti ħa taħt idejh il-binja tas-sede tal-Każin sabiex din tinbidel fi skola għat-tfal tar-raħal. Din kienet mossa prattika minħabba l-fatt li l-misraħ ewlieni tar-raħal kien bħal xehda għasel ta’ xeltrijiet imħaffra fil-blat, u għaldaqstant f’każ ta’ attakk mill-ajru l-viċinanza tal-Każin kienet toffri l-possibbiltà ta’ kopertura mill-aktar fis.

Il-festa waqfet għalkollox. Il-purċissjoni b’Santa Marija ma terqitx aktar fit-triqat Għaxqin. L-unika ritwal li baqa’ jisfida l-għadu kien ir-ritwal tat-tlugħ tal-Madonnina mill-qabar tal-kolonna fuq iz-zuntier waqt id-daqq tat-Te Deum f’nofsinhar tal-Għid l-Assunta. Bosta bandisti, ħaddiema tan-nar u mastrudaxxi tal-armar tal-festa nġabru bil-lieva.

Il-binja tal-Każin sofriet ħsarat meta waqt attakk mill-ajru bomba laqtet lil Sqaq li illum nafuh bħala Triq Dun Ġużepp Naudi. Dakinhar mietet familja ta’ koppja żagħżugħa u ż-żewġt uliedhom ta’ 4 snin u tarbija ta’ ftit jiem. Kien bħal sinjal ta’ twissija mis-smewwiet. Il-Kumitat u s-soċi setgħu biss jitolbu bi ħrara lil dik il-maħbuba Ommhom. Stennew impotenti li jgħaddi l-maltemp. Il-biża’ kien is-sieħeb li jġorru fuq spallejhom ta’ kuljum. Il-biża’ li l-bombi jolqtu u jfarrku t-Tempju tal-Assunta u li tintilef l-vara imprezzabbli tal-Patruna kien bħal tnemnim kontinwu ġo qalbhom. Jinqatgħu minn ġewwa ma’ kull ħoss tas-sirena.

Fis-sena 1944 il-ġlied tal-gwerra ixxabbat lejn in-naħa ta’ fuq tal-Ewropa u Malta bħal setgħet tiġbed nifs ta’ serħan. L-istorja riedet li kellu jkun proprju fit-8 ta’ Settembru 1943 li l-Italja tiddikjara li ċediet taħt il-forza tal-alleati. Proprju dakinhar il-Banda Santa Marija kienet qed iddoqq qalb ir-rovina tal-Isla fl-okkażjoni tal-festa tal-Bambina. Dak il-marċ tradizzjonalment magħruf bħala l-marċ tal-Vittorja spiċċa bħal marċ trijonafali ta’ ferħ u briju spontanju b’ringrazzjament lil Marija Bambina Patruna tal-Belt Invicta.

Hi koinċidenza li bilkemm titwemmen li kellha tkun il-Banda Santa Marija ta’ Ħal Għaxaq li tkun qed iddoqq fil-bliet tal-Kottonera fil-bidu u t-tmiem tal-Gwerra.

Fl-1944 il-ħajja reġgħet bdiet tistejqer mill-ġdid. Il-binja tal-Każin ġiet irrestawrata grazzi għall-fondi għad-danni tal-Gwerra. Reġgħu bdew il-provi tal-Banda. Il-ħaddiema tan-nar reġgħu bdew jinżlu l-post tan-nar fejn komplew bit-taħlit tal-murtali. Spiridione Scicluna twebbel li jbiddel id-drapp kollu tal-festa u ġennen lin-nisa ħajjata tar-raħal sabiex jibda x-xogħol fuq pavaljuni u bandalori ġodda.

Mill-ġdid il-partit tal-Istilla kien reġa’ ċekċek u tefa’ d-dadi!

Ġie mibdul l-istatut tal-Għaqda fejn il-klawżola li tikkonsidra lil membri oriġinali tal-Kumitat tat-twaqqif tas-Soċjetà bħala sidien propjetarji. Dawn il-membri oriġinali mill-ewwel Kumitat bdew jikbru u jmutu, allura deher biċ-ċar li ried jinbidel l-istatut sabiex jkun jista’ jidħol demm ġdid fit-tmexxiaja ta’ wara l-gwerra. Kien ċar li l-enerġija żagħżugħa ġdida kienet qed tħares b’tama lejn bidla u innovazzjoni bħal mera perfetta tas-Soċjetà Maltija ta’ wara gwerra tant ħarxa.

Mro Joseph Barbara temm l-ingaġġ tiegħu bħala Surmast Direttur. L-għażla waqgħet fuq Mro Salvino Fabri mill-Birgu u Surmast Direttur tal-Banda Marija Annunzjata ta’ Ħal Tarxien. Fabri kienu għadu żagħżugħ u meqjus talent prim fis-settur. Nistgħu ngħidu li Fabri kien is-Surmast bi kwalitajiet perfetti għal mument storiku fit-tranżizzjoni ta’ Banda Santa Marija.

Meta f’Marzu tal-1948 il-Kappillan tar-raħal Dun Ġużeppi Naudi ħabbar waqt il-quddiesa tal-Ħadd li hu kien wisq mgħobbi bil-piżijiet tal-Parroċċa biex ikollu ħin għall-organizzar tal-festi esterni          għall-festa titulari nqalà agħa kbir. Il-Kappillan bħal keskes il-qiegħa meta ħabbar li hu lest jilqà lil kull Soċjetà tar-raħal biex tieħu taħtha l-obligi u r-responsabilità tal-festi esterni tal-festa titulari ta’ Santa Marija. Rappreżentanti mill-Kumitat tal-Istilla ġrew fis-Sagristija minnu fih u dlonk ħadu pussess tal-festa tagħhom. Għal dan il-għan mill-1948 l-Għaqda Mużikali Santa Marija għamlet ftehim mal-Kappillan bħala prokuratur tal-Parroċċa b’mod li l-Każin jidħol għall-piż organizzattiv u finanzjarju wara l-festi esterni marbuta mal-festa titulari. Il-Każin tal-Istilla iżda rabat lill-Kappillan bi klawżola unika u importanti għall-aħħar. Il-Każin talab u ġie konċess id-dritt għall-esklussività fl-organizzar tal-festa ta’ Santa Marija. Dan kien iffisser li l-ebda Soċjetà oħra ma qatt setà jkollha sehem fil-festa mingħajr il-permess speċifiku tal-Għaqda Mużikali Santa Marija.

Sal-lum dan il-ftehim għadu jorbot liż-żewġ naħat biex b’hekk tkun l-Għaqda Mużikali Santa Marija li żżomm il-jedd u l-obbligi bħala l-garanti tal-festa titulari.

Is-Snin Ħamsin

Fl-1 ta’ Novembru 1950, il-Papa Piju XII ipproklama lid-dinja d-Domma tal-fidi “Munificentissimus Deus” magħruf aħjar bħala d-Domma tal-Assunzjoni. L-1950 kienet sena speċjali tassew. Il-festa ta’ dik is-sena kienet mifruxa minn Awissu sa Novembru. Kollox sar fuq skala akbar bil-pompa kollha li wieħed jistenna f’okkażjoni tant unika.

F’Awwissu ta’ dik is-sena, proprju f’lejlet il-festa għamlet xita kbira, tant li nħallu l-ilwien ħamrani w ikħal tal-pavaljuni l-ġodda.

Is-Soċjeta ġiet irregalata karlotta tal-Papa Piju XII minn grupp ta’ sorijiet li jaħdmu fil-Vatikan.

Sas-sena 1952 il-Każin tal-Istilla kien għadu b’faċċata b’sular wieħed. Minn dejem kien jinħass il-bżonn li jitla’ t-tieni sular b’mod li s-sede jkollha sala kbira għall-laqgħat tas-soċi u għall-kunċerti. Il-Kumitat resaq lejn Marċell Farrugia bħala sid il-post b’din il-proposta u dan dlonk aċċetta. Minn butu daħal personalment għall-ispejjeż involuti fil-bini tas-sala. Fi ftit xhur din is-sala tlestiet minn kollox, u kienet lesta għall-użu. Interessanti l-fatt li Leone Abdilla reġa’ pitter din is-sala fuq skala ta’ kuluri roża b’disinni art nouveau bl-istess metodu kif kien pitter il-piano nobile tal-Palazz ta’ Pettistina meta daħlu fiħ bħala sede tal-Każin.

Is-Snin Sittin

Il-festa tal-1963 rat tinkieb paġna traġika fl-istorja tal-Każin. Dik is-sena Mario Dimech, tfajjel ta’ 12–il sena tilef ħajtu traġikament proprju waqt il-ħruġ tal-purċissjoni mill-Knisja. Hekk kif in-nar tal-kaxxa tal-ħruġ kien beda tiela’, murtal ħa kanna u l-biċċiet tal-ħadid taru b’saħħa mal-madwar. It-tfajjel kien injora kull twiddib biex jiċċaqlaq minn hemm u baqa’ jitlajja fuq il-ħajt tas-sejjiegħ. Il-biċċiet tal-ħadid laqtugħ mortalment f’rasu.

Minnufih ġriet l-aħbar u l-purċissjoni daret bil-kwiet b’pass mgħaġġel madwar il-Knisja u Santa Marija daħlet lura f’silenzju jtarrax. Il-ħruq tan-nar waqaf. Il-mota u d-daqq tal-qniepen siktu. Intfew id-dwal tal-festuni u l-pilandri tat-toroq. Kienet il-festa tan-niket.

Din l-istorja baqgħet fil-memorja kollettiva tal-poplu Għaxqi. Il-funeral tat-tfajjel Dimech inżamm fis-17 ta’ Awwissu bi Knisja armata bi sħiħ għall-festa ippakkjata nies b’Santa Marija armata fuq il-bankun fil-Kappellun tas-Santissimu Rużarju.

F’Diċembru tal-istess sena f’nofs ta’ lejl xitwi waqt maltempata qalila, splużjoni twaħħax riedgħet lir-raħal. Il-kamra tan-nar, St.Mary’s Fireworks Factory f’Ta’ Xieref, kienet splodiet f’ċirkustanzi alkwantu misterjużi. Ma kien baqa’ kważi xejn mill-binja ħlief rovina ta’ ġebel. Il-Maġistrat tal-Għassa qatagħha li l-isplużjoni kienet kawża ta’ firien li marru jnaqqru materjal pirotekniku.

Kienu ħafna li interpretaw dan id-diżastru bħala intervent malizzjuż.

Fl-1964 wara li ngħalqet l-inkjesta reġa’ beda x-xogħol ta’ bini mill-ġdid ta’ din il-kamra tan-nar. Il-post il-ġdid ġie nwagurat fl-1966.

Fl-istess sena tal-1964 Malta ħadet l-Indipendenza tagħha mill-Gvern Ingliż. Għaċ-ċelebrazzjonijiet tal-Indipendenza l-Banda Santa Marija ġiet mistiedna sabiex timmarċja fi Strada Rjali (illum Triq ir-Republika) nhar it-22 ta’ Settembru.

Is-Sebgħinijiet

L-1973 kien jimmarka iċ-ċentinarju mit-twaqqif tal-Għaqda Mużikali Santa Marija bħala Circolo La Stella. Saru festi speċjali li bdew fil-qalba tal-festi f’Awwissu u komplew bil-gran final tal-1 ta’ Novembru, il-jum għażiż tal-proklama tad-Domma. Ġie nawgurat armar tal-festa ġdid u l-Kappillan Dun Karm Zammit bierek lapida kommemorattiva fl-intrata tal-Każin l-antik (illum tinsab fis-sala prinċipali ta’ Bar Santa Marija).

Dik is-sena Mro Salvino Fabri ressaq ir-riżenja tiegħu mill-kariga ta’ Surmast Direttur minħabba raġunijiet ta’ saħħa. Minfloku laħaq Mro Michael Chircop.

Chircop irreżenja f’Settembru tal-1976. Mro John J. Pace ġie magħżul sabiex jieħu postu.

Fis-6 ta’ Awwissu 1978 dwiet l-aħbar li kien miet il-Papa Pawlu VI. Id-dikjarazzjoni għal-luttu statali u l-konferma tal-funeral Papali għat-13 ta’ Awwissu fissru li l-festi esterni tal-festa ġew ikkanċellati. Saret biss purċissjoni bil-vara tal-Assunta b’forma ta’ pellegrinaġġ devozzjonali.

F’din l-istess sena l-Kumitat tal-Għaqda beda jikkontempla proġett b’intervent strutturali massiċċ fuq il-binja tas-sede tal-Każin. Kien proġett innovattiv għal dan iż-żmien għax il-bidliet fuq l-interni tal-Każin kienu maħsuba biex jagħmlu lill-każin mhux biss aktar attraenti b’lok akbar għall-kunċerti u l-attivitajiet għall-ġbir ta’ fondi iżda wkoll sar ħsieb għal bar tal-każin ferm aktar kummerċjali. Filwaqt li l-proġett beda miexi b’ritmu mgħaġġel fuq ġewwa, l-intervent fuq il-bini tat-tieni faċċata li llum tagħti fuq Triq Giò Marie Farrugia kienet miżgħuda problemi, dewmien u intriċċi rigward il-ħruġ tal-permessi. Dan kien ħolqien ta’ triq ġdida biswit is-sede tal-Każin li kien ħa jbiddel għalkollox is-sura tal-Pjazza tar-raħal u l-binja tal-Każin tal-Istilla.

Fl-1979 Malta ċċelebrat Jum il-Ħelsien meta l-aħħar stakkamenti u korpi tal-militar Ingliż salpaw lura lejn pajjiżhom. Għal din l-okkażjoni l-faċċata tal-Każin tlibbset b’kuluri nazzjonali bojod u ħomor. Il-Pjazza ntramat b’bandalori u bandieri Maltin.

Il-Kumitat immarċja fil-corteo nazzjonali li beda miexi minn Pjazza Gulia u baqà sejjer sal-Monument tal-Ħelsien f’Xatt ir-Risq.

Fl-1979 għawġ ġdid ħabbat fuq il-bieb tal-Każin. Il-Kamra tan-Nar f’Ta’ Xieref kienet meqjusa li qiegħda f’żona ta’ periklu għall-poplu minħabba li l-bini tal-Housing Estate tal-Gvern kien qorob wisq fil-viċin. L-iżvilupp ta’ bini f’dik l-arja agrikola fisser li l-permessi għall-operat tas-St.Mary’s Fireworks Factory kienu ser jiġu miżmuma. Il-Każin f’dawn iċ-ċirkustanzi ma setax jiggarantixxi aktar s-sigurtà fl-operat tal-ħidma piroteknika. L-Awtoritajiet taw konċessjoni sakemm tinsab art ġdida b’mod li l-Kamra tan-nar timxi lejn akwati aktar imbiegħda.

Fit-3 ta’ Diċembru 1979, is-Soċjetà ħadet sehem fiċ-ċelebrazzjonijiet fil-Belt Valletta u ġewwa l-Birgu marbuta ma’ Jum ir-Repubblika.

Is-Snin Tmenin

Il-kummissjoni għall-ordni ta’ grupp t’erba’ anġli tal-fidda maħsuba li jsorġu fuq l-erba’ kantunieri tal-bradella ta’ Santa Marija kellhom ikunu sors ta’ nkwiet, kunflitti serji u tiżgwid liema bħalu. L-anġli kienu maħduma fuq disinn u buzzett oriġinali mill-artist Vincenzo Apap li f’dik l-epoka kien artist ta’ fama mondjali speċjalment wara li kien ħadem bust fil-kollezzjoni privata tar-Reġina Eliżabetta tal-Ingilterra.

Il-kunflitt tajjar l-ewwel xrar hekk kif l-Għaqda Mużikali San Ġużepp flimkien mal-Fratellanza Ġużeppina oġġezzjonaw b’mod kategoriku għat-tqegħid ta’ din l-opra ġdida fuq il-bradella tal-Assunta minflok is-sett t’erba’ gastri tal-fidda li huma sostnew li kienu ħallsu lura fi snin tletin. Il-punt tal-oġġezzjoni tagħhom kien ibbażat fuq il-fatt li lura fis-snin 30 meta l-Fratellanza ta’ San Ġużepp għamlet rikors il-Kurja sabiex jinxtraw 4 gasti tal-fidda għal mal-istatwa l-ġdida ta’ San Ġużepp, l-awtoritajiet ekkleżjastiċi kienu rabtuhom bil-kundizzjoni li jridu jsiru sett gastri ta’ kwalità u manifattura superjuri għall-vara titulari. Dan minħabba li hu meqjus li l-vara u l-festa titulari trid tgawdi dejjem il-privileġġ li jinħarġilha l-aqwa u l-aħjar taż-teżori u l-arti sagri fil-pussess tal-Parroċċa. Hekk ġie dekretat u jidher li hekk sar.

Meta l-grupp t’erba’ anġli tal-fidda waslu mill-funderija ġewwa Napli u ġew preżentati lill-Knisja, l-Fratellanza u l-Każin ta’ San Ġużepp ibblukaw din id-donazzjoni billi appuntu kkowotaw id-digriet tat-tletinijiet. Kienu bosta l-argumenti kontra l-loġika ta’ dak id-digriet. Fuq kollox bosta kienu dawk li fakkru li tlieta mill-erba’ gastri kienu fil-fatt miġbura u mħallsa minn fuq dahar il-poplu Għaxqi. Id-dibattitu bejn il-partijiet kollha sfaxxa f’diżastru diplomatiku u l-Kurja sal-bidu ta’ Lulju, bil-festa wara l-bieb, kienet għadha ma ħadet l-ebda pożizzjoni partikulari. Issejħet seduta ġenerali straordinarja u bi protesta l-Każin ikkanċella kull festa esterna għal dik is-sena.

Il-poplu nġabar bi ħġaru f’kontemplazzjoni quddiem in-niċċa msakkra b’Santa Marija wara l-ħġieġa b’baħar ta’ fjuri u xemgħat, b’taħlita ta’ niket u rabja li kienu ħakmu lil qalbhom.

Id-drama tal-każ tal-4 anġli tal-fidda kompla jiżvolġi matul is-sena 1982. Kien biss tard fi tmiem Lulju li ntlaħaq kompromess bejn il-partijiet kollha nvoluti. Ġie deċiż li l-anġli jitpoġġew f’kull kantuniera tal-bradella iżda l-gastri kellhom jitqiegħdu fiċ-ċentru ta’ kull panew mal-erba’ ġnub tal-qabar dehbi tal-Assunta. Għal ħafna, dan kien kompromess fjakk għal kunflitt tassew kumpless. Għal bosta, id-deċiżjoni tal-Kurja kkomprometta l-ġmiel tal-vara titulari minħabba t-taħlita t’anġli u gastri li qatt ma kienu maħluqa b’dak l-iskop dekorattiv.

Iżda anke jekk bl-estetika tal-vara kompromessa, il-festa tal-1982 setgħet tibqa’ mixja.

Intant fl-1983 il-permessi għall-faċċata tal-Każin ġdid kienu kollha għaddew b’wiċċ il-ġid. Fl-istess sena din il-faċċata kienet kompluta bil-famuża gallarija maltija tal-injam iddur dawra tond. Kisi, żebgħa, dwal u ilma, tqegħid t’irħamijiet, kien kollu xogħol bla ħlas mis-soċi tal-Każin. Mill-ġdid din il-ħidma hi innu għall-ġenerożità u l-bżulija ta’ dawn il-voluntarji b’qalb kbira.

Id-data ta’ jum il-Kwindiċina, jiġifieri t-30 ta’ Lulju 1984, ġiet magħżula bħala l-jum tal-ftuħ tal-Każin il-ġdid. Kienet ser tkun festa doppja għax is-Soċjetà kienet qed tiċċelebra ukoll il-50 anniversarju mit-twaqqif tal-Banda Santa Marija.

Dik id-data kienet verament ġurnata tad-deheb fl-istorja ta’ dan il-Każin. Kienet sena li fiha ntlaħqu miri ambizzjużi mmens sforz il-ħidma u l-viżjoni kbira ta’ dan il-grupp ta’ nies. Il-quċċata ta’ kollox kien il-kunċert strumentali u vokali mill-Banda Santa Marija mmexxija mis-Surmast Mro John J. Pace. Dan il-kunċert mtella’ f’nofs il-Pjazza bil-Knisja bħala sfond hu meqjus kunċert innovattiv f’dan it-tip ta’ kunċerti. Kien kunċert li għamel ħoss u qajjem interess, u fis-snin ta’ wara kienu ħafna dawk li mxew mal-istil u l-linji gwida tiegħu. Dik il-lejla l-mużika rrenjat sovrana. L-overture mill-Carmen ta’ Bizet. Ir-Rhapsodia Ungherese ta’ Lizst. Il-Bolero ta’ Ravel. U l-gran final li ma jintesa qatt, l-overture 1812 ta’ Tchaikowsky akkumpanjata bl-isparaturi tal-kaċċaturi ssinkronizzati mal-ħruq tal-bombi tal-musketterija minn fuq il-bjut tal-Palazz.

Il-Kunċert kien taħt il-Patroċinju tal-President ta’ dak iż-żmien, l-Eċċelenza Tagħha s-Sinjorina Agatha Barbara. Il-President fetħet il-Każin permezz ta’ ċavetta tal-fidda b’finjal forma ta’ stilla li nħolqot għall-okkażjoni.

Il-binja tas-sede il-ġdida ġiet imbierka mill-Vigarju Ġenerali, Monsinjur Carmelo Xuereb.

L-1984 ħabtet ukoll is-sena li fiha waslet l-istatwa hekk magħrufa bħala “Santa Marija tal-marċ”, xogħol fil-kartapesta mill-isbaħ tal-Kavallier Michael Camilleri Cauchi. Din l-istatwa kienet maħsuba biex tinġarr waqt il-marċ brijuż tal-Aħħar ta’ Tridu nhar it-13 ta’ Awwisu. Hi l-użanza li mat-tokki ta’ nofs il-lejl l-istatwa tiżżerżaq ħelu ħelu għal fuq il-kolonna trijonfali tagħha permezz ta’ mekkaniżmu maħluq apposta. Din l-istatwa sabet post speċjali fil-qlub tal-partitarji stillieri u dan il-marċ tat-13 ta’ Awwissu hu appuntament annwali għal bosta dilettanti tal-festi.

Fl-1987 ġiet imwaqqfa l-Kummissjoni Nisa Stillieri bħala sotto-kumitat ieħor fi ħdan l-Għaqda Mużikali Santa Marija. In-nisa kienu minn dejjem qawwa fil-ħidma tal-Każin. Iżda l-iskop ta’ din il-Kummissjoni kien li jingħata post lin-nisa fil-qalba tal-ħidma tal-każin b’mod li s-Soċjetà setgħet tħaddan b’mod konkret il-valuri u l-prinċipji kollha marbuta mal-ugwaljanza bejn is-sessi, b’mod li n-nisa jkunu fuq quddiem nett fil-kontribut tagħhom pjuttost milli jiġu emarġinati għar-rwoli sekondarji. Il-ħolqien ta’ din il-Kummissjoni mhux biss fissret ta’ ġid materjali għas-Soċjetà, iżda wasslet biex maż-żmien bdejna naraw nisa jikkontestaw u jimlew l-irwoli f’karigi eżekuttivi.

L-istess sena wasslet għal aħbar mill-isbaħ li sawret l-istorja u d-destin ta’ din l-Għaqda Mużikali. F’seduta ġenerali straordinarja msejħa għall-5 t’April 1987 ġie mħabbar li l-membri tal-familja ta’ Marjan, is-sidien tal-proprjetà u d-dixxendenti diretti ta’ Giò Maria Farrugia kienu qed jirregalaw il-proprjetà lil Għaqda Mużikali Santa Marija. L-aħwa bniet Marinton Farrugia, Carmela Pace u Madalen Spiteri, it-tliet ulied ta’ Marċell Farrugia, iffirmaw il-kuntratt notarili sabiex is-Soċjetà tkun is-sid uniku ta’ daru. Dan il-ġest t’imħabba u lealtà min-naħa ta’ din il-familja hu ġest mill-isbaħ li bħal fejjaq il-feriti meta lura fis-snin tletin il-każin spiċċa mingħajr il-wens ta’ daru.

Is-sena 1987 ġabet magħha aktar ġid. Is-St.Mary’s Fireworks Factory mibnija fuq l-art mixtrija fl-akwati magħrufa bħala ta’ Xieref kienet lesta minn kollox. Is-St.Mary’s Fireworks Factory baqgħet topera minn dan it-tieni post tan-nar sas-sena 1980, meta minħabba l-iżvilupp tal-Housing Estate tal-Gvern fiż-żona din il-Kamra tan-Nar kellha tiġi magħluqa. Illum dak li kien il-maħbub post tan-nar l-antik ġie mibdul f’kumpless ta’ mħażen u bottega għall-armar tal-festa titulari u l-mekkaniżmi tan-nar tal-art.

Waqt il-perjodu tranżitorju ġiet identifikata u mixtrija art ġdida fl-inħawi magħrufa bħala ta’ Ħaxum fuq ix-xaqliba t’Għar Dalam limiti ta’ Ħal Għaxaq. Dan kien att ta’ kuraġġ bla qies minn Soċjetà dak iż-żmien ġa mgħobbija bi proġett t’intervent infrastrutturali kbir fuq il-binja tas-sede tal-Każin, fejn mill-ġdid il-ġenerożità u l-għaqal ta’ dawn l-Għaxqin Stillieri wassal għal miraklu ta’ kumpless pirotekniku modern li verament nistgħu ngħidu ma jonqsu xejn. Kumpless li l-istess bħall-proġett tas-sede tal-Każin ġie msawwar b’ħidma sen’interessi mis-Soċi stess. Eżempju ta’ ħidma voluntarja li tibqà timpressjonak aktar ma jgħaddi ż-żmien. Dan il-kumpless pirotekniku ġdid għal żmienu kien wieħed uniku, imfassal b’kunċett ta’ kamra tan-nar li prinċipalment u fuq quddiem nett trid tiggarantixxi sigurtà u funzjonalità lill-ħaddiema tagħha. Kumpless pirotekniku li għadu jaħdem bla heda bl-iskop nobbli li nhar il-festa tal-Assunta l-komunità tgawdi u terġa’ tkattar dan ir-ritwal antik kif ħolmuh u sawruh missirijietna bħal innu ta’ ġieħ u qima lil kbira Santa Marija!

Is-Saint Mary’s Fireworks Factory kienet kapaċi tagħti prova tal-bravura u l-esperjenza ċentinarja bir-rebħ ta’ diversi unuri bħal:

Premju għall-Oriġinalità fin-nar tal-art (2007), Premju għall-aqwa beraq u disinni (2009), Rebħ tal-edizjoni tal-Festival Internazzjonali tan-Nar (2010), Premju għall-aqwa ktajjen fin-nar tal-art (2010) u mill-ġdid ir-rebħ tal-Festival Internazzjonali tan-Nar (2016)t

Is-snin disgħin

Sitt snin biss wara l-inawgurazzjoni tat-tieni każin, beda jinħass sew is-sentiment minn bosta soċi sabiex jerġa’ titkabbar il-binja tal-Każin. Għal dan il-għan inxtraw żewġ proprjetajiet fuq il-parti ta’ wara tal-binja eżistenti tal-Każin. Minn hawn bdiet tinħema l-idea kontroversjali li jinħatt kompletament il-Każin u jerġa’ jinbena totalment mill-ġdid.

Inħarġet sejħa għal disinni u pjanti għall-Każin ġdid b’emfasi fuq il-kunċett ta’ żewġt faċċati imponenti. Ġie magħżul id-disinn tal-Perit Muscat Azzopardi bħala d-disinn meqjus l-aktar ispirazzjonali. Id-disinn rebbieħ biż-żewġ faċċati imponenti, il-kolonnata tal-bieb prinċipali, il-gallarija grandjuża fuq il-pjazza ċentrali tar-raħal flimkien mal-kumpless ta’ ħames gallariji fuq Triq Giò Marie Farrugia kien rebaħ il-qlub tas-soċi.

Kien proġett kolossali. Iżda donnu ma kinux jafu biża’ x’inhi. L-iskop baqa’ dejjem dak li l-festa titulari tgawdi mill-aqwa u l-aħjar.

1998. Titwaqqaf il-Kummissjoni Żgħażagħ Għaxqin bl-intenzzjoni li ġenerazzjoni wara oħra tkompli tibni u ġġedded lil dik li missierijietna tal-bidu kienu sejħu bħala “il-qatt mirbuħa Soċjetà”.

Seklu ġdid.

Bil-biċentinarju mill-wasla tal-vara titulari ta’ Santa Marija ġewwa l-Parroċċa ta’ Ħal Għaxaq dejjem aktar fil-viċin, il-Kumitat beda jaħseb għall-festi speċjali marbuta ma’ din id-data li żgur ma terġax tirrepeti ruħha fil-ħajja ta’ bniedem.

Il-Kumitat ġie mlaqqa’ mill-President Vincent Bezzina fejn hu wera x-xewqa li jidħol għall-ħlas tar-restawr tal-vara u l-qabar ta’ Santa Marija. Bezzina li kien għadu kif romol minn martu Mary, xtaq josserva x-xewqa marbut mal-legat imħolli fit-testment ta’ martu. Mary Bezzina hi stess dixxendenti ta’ Giò Maria Farrugia ħalliet somma flus konsiderevoli sabiex l-istatwa tant għal qalbha tiġi restawrata kif tmiss il-liġi.

Il-Kumitat aċċetta bil-ferħ. Dan kellu l-elementi kollha għall-proġett ideali tal-biċentinarju b’mod li tiġi ppriservata għall-ġenerazzjonijiet tal-futur dik il-kapolavur assolut. Ix-xewqa tal-mibkija Mary Bezzina kienet ser iseħħ realtà.

2006

Bir-rikors lill-Kurja f’idejhom, il-Kumitat ikkumissjona lil Joseph Farrugia l-induratur mill-Mdina biex ikun hu li jaħdem fuq l-Assunta. Farrugia aċċetta bil-ferħ din il-kommissjoni ta’ xogħol. Kif kien stqarr hu stess issa li kien qed joqrob għall-irtir tiegħu mix-xogħol, hu xtaq jkollu ċ-ċans li jaħdem fuq statwa mill-iprem bħal dik tal-Assunta ta’ Gerada meqjusa bħala fost l-ifjen statwi proċessjonali f’Malta u Għawdex. Is-sengħa tal-induratura tiegħu kienet meqjusa l-eqreb għat-tekniċi tal-perjodu ta’ meta nħadmet il-vara, u għaldaqstant Farrugia kienet l-għażla perfetta.

F’Settembru, 2006 l-istatwa ġiet żarmata bil-kwiet minn fuq il-qabar tagħha. Il-vara nġarret lejn l-Imdina sabiex jibda l-proċess ta’ restawr.

It-tluq tal-vara lejn l-Imdina ħalla sens ta’ vojt kbir fil-Knisja tar-raħal. Lanqas fil-biża’ u l-periklu tat-Tieni Gwerra Dinjija l-istatwa ta’ Santa Marija ma kienet ħarġet mit-Tempju. Għal kważi mitejn sena sħaħ il-figura tagħha kienet dejjem preżenti fil-Knisja u issa dak in-nuqqas kien bħal iġib niket avolja kien hemm il-ferħ li jaraw lill-vara tieħu lura l-glorja kollha ta’ ġmielha. L-uniku soljev kien jiġi mill-visti kontinwi lill-bottega ta’ Farrugia ġewwa l-Imdina. Hemm l-Għaxqin kienu jingħaqdu mal-bosta turisti li kienu jinġabru fil-bieb tal-bottega jammiraw il-ġmiel tal-vara mlibbsa b’dik il-libsa tad-deheb pur.

Minkejja s-serbut ta’ pellegrini gejjin u sejrin, Farrugia lesta l-vara fil-ħin. Farrugia rritorna l-ilbies tal-vara għall-għażla kromatika oriġinali ta’ Gerada u deher immedjatament li l-ġmiel tal-Assunta kien dejjem aktar qrib id-divin.

Il-Kav. Pawlu Camilleri Cauchi pitter il-wiċċ tal-Assunta f’viżjoni ċelesti ta’ sbuħija bla qies.

Kollox kien lest biex Santa Marija terġa’ tmur lura ġewwa darha, fejn niesha.

2007

Fit-30 ta’ Lulju, 2007 l-istatwa daħlet trijonfalment lura f’Ħal Għaxaq.

L-istatwa solennement imxiet ’il fuq minn Bir id-Deheb għal Triq Santa Marija b’mod li reġgħet imxiet dik li fil-probabbiilità kollha kienet ir-rotta oriġinali dakinhar li mill-Isla waslet Ħal Għaxaq lura fl-1808. Fi triqtha lejn il-Pjazza l-istatwa twaqqfet quddiem id-dar fejn għex il-benefattur tal-istess statwa Giò Marie Farrugia. Din kienet l-istess dar fejn għall-ewwel 4 snin mill-miġja tagħha fostna nżammet merfugħa f’niċċa speċjali ġo din il-proprjetà privata. Il-kuntratt notarili oriġinali ma jagħti l-ebda ħjiel tar-raġuni jekk Farrugia kienx ikkummissjona vara ta’ daqs kbir bi ħsieb ta’ venerazzjoni domestika. Iżda d-daqs u l-poża mtajra tal-Assunta kollha jindikaw statwa bi skop proċessjonali bl-ideja ta’ qima mill-poplu.

Aneddotu partikulari hu l-fatt li għall-ewwel 4 snin mill-miġja tagħha fir-raħal din il-vara kienet toħroġ minn dar Farrugia nhar il-Kwindiċina fi 30 ta’ Lulju biex titla’ proċessjonalment lejn il-Knisja. B’dan ir-ritwal ħelu kienu jiftħu il-festi f’ġieħ l-Assunta. Wara li tkun ħarġet mill-Knisja għall-purċissjoni tal-festa, kienet mill-ġdid terġa’ tiddaħħal lura fil-Knisja mill-ġdid. Mal-ottava wara l-festa, Santa Marija kienet terġa’ titniżżel lura proċessjonalment lejn id-dar ta’ Farrugia.

Fl-1812, Farrugia ffirma digriet fejn ta b’donazzjoni l-vara ta’ Santa Marija lill-Parroċċa ta’ Ħal Għaxaq. Madankollu Farrugia żamm il-jedd u l-privileġġ li bih rabat lill-Parroċċa b’kundizzjoni waħda, dik li hu u susegwentement id-dixxendenti tiegħu jżommu l-jedd ta’ waħda miċ-ċwievet taż-żewġ serraturi separati li permezz tagħhom tinfetaħ in-niċċa tal-vara titulari. Għaldaqstant kull meta trid tinfetaħ in-niċċa jrid ikun hemm preżenti rappreżentanza min-naħa tal-familja Farrugia flimkien mal-Kappillan jew membri tal-Kleru b’mod li jitwasslu fuq il-post iż-żewġt iċ-ċwievet.

Dakinhar tat-30 ta’ Lulju 2007, eżattament quddiem id-dar fejn għex il-benefattur Farrugia, il-President Vincent Bezzina libbes personalment f’ras l-Assunta l-istellarju bi tnax–il stilla rrestawrat tad-deheb u fidda. Dan ir-rit finali ta’ Bezzina mdawwar bid-dixxendenti kollha tal-familja Farrugia mess qalb kulħadd speċjalment ta’ dawk is-soċi li kienu tant viċin il-mibkija Mary Bezzina. It-tpoġġija tal-istellarju bi tnax–il stilla fuq disinn t’Abraham Gatt kien bħall-inkurunazzjoni qabel id-dħul fil-pjazza.

Id-dħul lura fil-Pjazza kien wieħed emozzjonali għall-aħħar hekk kif il-vara ta’ Santa Marija tal-Għaxqin imxiet fuq l-ispallejn ta’ niesha u twaqqfet quddiem il-bieb ċentrali tal-Każin. Mill-gallarija prinċipali tkantat il-kanzunetta “Marija” kompożizzjoni ta’ Mro Pawlu Abela u lirika ta’ Joe Julian Farrugia, b’interpretazzjoni tat-trio ta’ kantanti Mary Spiteri, Georgina Abela u Renato Micallef.

L-istatwa kompliet il-mixja sa fuq zuntier miksi fjuri ħomor sakemm sabet postha fiċ-ċentru quddiem il-bieb il-kbir tal-Knisja, bl-aħħar raġġi dehbiena tax-xemx jixgħelu lil dik suritha b’elf dija lewn il-ġenna. Kienet viżjoni li ma tgħib qatt mill-memorja tal-Għaxqin.

Ġiet ikkonċelebrata quddiesa ta’ ringrazzjament fil-ftuħ tal-pjazza ippakkjata nies. B’hekk infetħet it-triq għall-bidu tal-festi solenni fl-okkażjoni tal-200 sena mill-wasla tal-Assunta ġewwa Ħal Għaxaq.

 2009

Kien proġett titaniku mifrux fuq 18–il sena sħaħ ta’ ħidma sfieqa u sagrifiċċji kbar. Iżda fl-aħħar il-proġett tal-Palazz il-ġdid kien wasal fi tmiemu. L-inawgurazzjoni ġiet stabbilita kif sar dejjem tradizzjonalmemt għall-Kwindiċina, it-30 ta’ Lulju 2009. Ġie mħejji kunċert ieħor grandjuż taħt id-direzzjoni tas-Surmast Direttur Mro Jeremy Sultana. Dan kien kunċert ieħor ta’ livell għoli li kellu kritika u approvazzjoni mill-aqwa min-naħa tal-pubbliku.

Is-sede il-ġdida tal-Għaqda Mużikali Santa Marija ġiet inawgurata mill-Prim Ministru ta’ Malta, Dott. Lawrence Gonzi, li fid-diskors tal-ftuħ hu faħħar qatigħ il-ħidma tas-soċi Għaxqin li għażel jiddefinixxi bħala poplu b’valuri sodi, sens qawwi ta’ komunità u imħabba lejn it-tradizzjonijiet tipiċi maltin. Hu għamel referenza għall-esperjenza personali tiegħu stess fis-settur tal-volontarjat, fejn hu qal li ma setax ma jempatizzax mal-livell ta’ dedikazzjoni, il-bżulija u l-ħidma iebsa li b’ġenerożità ngħataw lill-Komunità ta’ Ħal Għaxaq.

Il-Prim Ministru, akkumpanjat mill-Kleru tal-Parroċċa, flimkien mal-President Martin Vella, kixfu l-lapidi li ġew imbierka b’mod li jfakkru l-membri u s-soċi li taw demmhom għall-każin b’donazzjoni ta’ ħin, enerġija u riżorsi, b’mod li l-ħolma li forsi dehret impossibbli issa bis-saħħa tas-sew u l-qilla tad-determinazzjoni kienet saret realtà.

Is-Soċjetà kienet qisha daħlet fl-art mwiegħda.